Expositie ‘Amerikaanse boerderijen in Fryslân’
Expositie ‘Amerikaanse boerderijen in Fryslân’
Vanaf 8 september tot 1 december 2021 in het Fries Landbouwmuseum
De expositie is georganiseerd en samengesteld door de Boerderijenstichting Fryslân en het Fries Landbouwmuseum. De tentoonstelling hangt samen met het boek met de gelijknamige titel dat op 25 oktober a.s. verschijnt en dat is geschreven door onze bestuursleden Hans de Haan en Jacob van der Vaart.
Met grote foto’s, bouwtekeningen, voorwerpen en informatieve teksten biedt deze uitstalling informatie over de Amerikaanse boerderij in Fryslân. Van dit bijzondere type ‘pleats’ kennen we er maar zo’n twintig in Fryslân.
De meeste mensen denken bij Friese boerderijen aan de drie traditionele modellen: de kop-hals-romp-, de kop-romp- en de stelpboerderijen. Veel minder bekend zijn de nieuwe types boerderijen, zoals de Amerikaanse modellen, die aan de buitenkant maar ook binnen er heel anders uitzien. In de eerste helft van de twintigste eeuw streefden steeds meer vooruitstrevende boeren en landeigenaren naar vernieuwing en modernisering van hun agrarische bedrijven en bedrijfsgebouwen. Voor de boerderijbouw had dat ook gevolgen, er kwamen nieuwe types op zoals de gelede boerderij en het Amerikaanse type.
Bij de introductie van het Amerikaanse type speelt Lammert Simons Brouwers, een boerenzoon uit Minnertsga, een hoofdrol. In 1919, na een verblijf van acht jaar in Amerika, keert hij terug naar de boerderij van zijn ouders. Hij wordt agent voor het Amerikaanse bedrijf Louden uit Fairfield in de staat Iowa en importeert nieuwe materialen voor de stalinrichting zoals koebeugels en (drink)watersystemen met drinkbakjes. Ook hijsinstallaties voor het in de schuur brengen van hooi en graan zoals takels, hooinetten en grijpers, katrollen, windassen en loopkatten laat hij uit Amerika komen. Voor deze nieuwe technieken is veel belangstelling, eerst in Noord Nederland maar al snel daarna ook in de rest van Nederland.
In 1923 wordt aan de Scharren bij Scharsterbrug het eerste exemplaar van een Amerikaanse boerderij gebouwd. Bij het Amerikaanse type gaat het om de verbetering van de hygiëne, het welzijn van het vee, een goed stalklimaat, de bestrijding van tuberculose, brandveiligheid en een efficiëntere bedrijfsvoering. Bij dit model worden technische vernieuwingen ingevoerd die op dat gebied in Amerika al voorhanden zijn.
De onderzoekers onderscheiden drie modellen waarvan er twee te herkennen zijn aan de hooihijsinstallatie tegen een rechte achtergevel met hijsluik en overstekend afdakje. Het derde model heeft een schuur die dwars achter de woning is gebouwd.
Waar staan of stonden ze en hoe zien ze er uit
Allereerst wordt er een overzicht gegeven van de 20 Amerikaanse boerderijen in Fryslân, gebouwd tussen 1923 en 1937. Bij de entree van de tentoonstellingszaal hangt een informatiepaneel over de Amerikaanse boerderijen en een paneel met een grote kaart met daarop aangegeven de locaties van de verschillende modellen met uitleg. Bouwtekeningen laten de plattegronden, de doorsneden en de aanzichten van de verschillende modellen zien. Op een groot scherm worden doorlopend een groot aantal recente (drone)foto’s van de boerderijen geprojecteerd.
Historische foto’s uit de bouwtijd
Het tweede onderdeel zijn historische foto’s uit de bouwtijd van de drie modellen van Amerikaanse boerderijen, zoals die in Scharsterbrug, Scharnegoutum en Oudebildtzijl.
Inspiratiebronnen en nieuwe technieken uit Amerika
Hierbij zijn afbeeldingen van schuren te zien die model staan voor de boerderijen die in Fryslân gaan verschijnen. Ook ligt er een Amerikaanse catalogus van de firma Louden uit Fairfield, Iowa, USA uit 1923, die in de beginjaren is gebruikt door de firma L.S. Brouwers uit Minnertsga. Een recente foto van een schuur in Weston, Vermont, USA is toegevoegd om te vergelijken met de eerste Amerikaanse boerderij die in 1923 in Fryslân is gebouwd en de inspiratiebron wordt duidelijk.
Stalinrichting, het omhoog hijsen van het hooi en de hooiopslag
De inrichting van de stallen en de manier van het naar binnen halen en opslaan van het hooi zijn twee belangrijke kenmerken van de Amerikaanse invloed op de boerderijbouw en inrichting. Het begint in Fryslân met als pionier de firma L.S. Brouwers uit Minnertsga. Voor zover ons nu bekend is, blijft het bouwen van Amerikaanse boerderijen vooral tot Fryslân en Groningen beperkt.
Aan de hand van enkele oude en recente foto’s en indertijd uit Amerika geïmporteerde materialen worden de vernieuwingen getoond. De enige Amerikaanse boerderij waar nu nog steeds het stalbeeld met de melkkoeien op de oorspronkelijke manier is te zien, staat in Haren bij Groningen en werd in 1926 gebouwd. Verder o.a. een foto uit 1929 als de melkkoeien voor het eerst op stal staan van de Amerikaanse boerderij Wigledam in Sneek. Volgens het huurcontract van eigenaar Old Burger Weeshuis Sneek moet de helft van de op Wigledam geproduceerde melk als consumptiemelk worden geleverd aan de bewoners van het Old Burger Weeshuis en de inwoners van Sneek. Bijzonder hierbij is foto uit 1935 van de melkventer met de speciaal gebouwde ventwagen.
Als stalinrichtingsmateriaal wordt er een originele Amerikaanse koebeugel getoond met een aangepaste sluiting van de firma Brouwers en twee Brouwers drinkbakjes uit de boerderij in Scharsterbrug.
De voor de Amerikaanse boerderijen kenmerkende grote hooizolder met de schenkelspantenconstructie van het dak worden getoond op recente foto’s uit Dokkum en Scharsterbrug. Een fraaie foto, waarschijnlijk gemaakt in de zomer van 1926 bij het binnenhalen van het eerste hooi met de nieuwe Amerikaanse hooihijsinstallatie bij de boerderij Great Biensma in Grou, laat zien hoe dat in zijn werk ging.
De tentoongestelde voorwerpen van het hooihijsen zijn een Louden loopkat en diverse Louden takelonderdelen, die beschikbaar zijn gesteld door Douwe Booi van de Amerikaanse boerderij uit Grou en Sido van der Werf uit Scharsterbrug. Het Fries Landbouwmuseum levert uit haar collectie een Louden hooinet, een hooigrijper en een windas.
Met deze beelden, foto’s en objecten geeft de expositie een mooi beeld van een vroege vorm van innovatie in de Friese boerderijontwikkeling.
Openingstijden Fries Landbouwmuseum: Felling 6, 8912 CG Leeuwarden (Goutum)
t/m 31 oktober dinsdag t/m vrijdag 11.00 – 17.00 uur ; zaterdag en zondag 13.00 – 17.00 uur
in november alleen open op zaterdag en zondag van 13.00 -17.00 uur
Aanmelding vooraf is niet vereist maar wordt wel op prijs gesteld.
Tel.: 0511-539420 / www. frieslandbouwmuseum.nl
Gepubliceerd: maandag 6 september 2021