PROJECT BOERDERIJEN VAN HET GELEDE EN AMERIKAANSE TYPE IN FRYSLAN

Toen we bijna vier jaar geleden begonnen met ons onderzoek naar de gelede- en de Amerikaanse boerderijen in Fryslân, waren we van plan de resultaten ervan te zijner tijd in één boek te presenteren. Naar mate het onderzoek vorderde en we steeds meer boerderijen,met name van het gelede typeop het spoor kwamen leek het ons beter twee boeken uit te brengen. Een over de gelede boerderijen en een over de Amerikaanse boerderijen. Omdat het aantal Amerikaanse boerderijen vrij beperkt is, zijn we ongeveer een jaar geleden begonnen dit type boerderij met voorrang te onderzoeken en de gegevens vast te leggen.

In totaal gaat het om 22 boerderijen, gebouwd of verbouwd tussen de jaren 1923 en 1963. Vijf hiervan zijn in de loop der jaren afgebroken.

De eerste boerderij van het Amerikaanse type, gebouwd in 1923 bij Scharsterbrug.

De informatie hebben we vergaard uit onze bezoeken aan de boerderijen, waar we met de eigenaren en voor zover mogelijk voormalige eigenaren hele aardige en informatieve gesprekken hebben gevoerd. Met hen hebben we het hele gebouw kunnen bekijken. Bij zulke bezoeken zijn ook altijd de nodige zaken op foto vastgelegd. Daarnaast zijn uit gemeentelijke bouwarchieven meestal wel originele bouwtekeningen tevoorschijn gekomen. Verder is informatie verzameld uit andere archieven zoals die van het Fries Landbouwmuseum (landbouwbladen en brochures), Tresoar, het Historisch Centrum Leeuwarden (bedrijfsarchief Brouwers Stalinrichtingen), het Kadaster, het fotoarchief van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en talrijke bronnen die via het internet zijn te raadplegen zoals Delpher voor de inhoud van oude kranten. Ook van verschillende personen die weten waar we mee bezig zijn, kwamen soms verassende tips en informatie.

Zestien Amerikaanse boerderijen in Fryslân
In Fryslân hebben we 16 Amerikaanse boerderijen beschreven. We onderscheiden hierin drie verschillende typen. Ze zijn gebouwd tussen 1923 en 1937. Enkelen werden na een brand min of meer in dezelfde stijl herbouwd, zoals die bijTzum daterend uit 1927, welke in 1961 is afgebrand en waarbij alleen het woonhuis bleef behouden. In 1962 werd op de oude fundamenten de stal met erboven de hooiberging herbouwd.

Vier tot Amerikaans gemaakte boerderijen
Naast deze 16 Amerikaanse boerderijen hebben we drie gevonden die oorspronkelijk niet van het Amerikaanse type waren maar op zeker moment zijn verbouwd tot Amerikaanse boerderijen. Die stellen we u even voor.

Appelscha, Westeres 48
In Appelscha naast het kerkje van Oud Appelscha lag aan de Westeres 48 de boerderij van de familie Witvoet. Van deze boerderij is alleen een bouwtekening uit 1921 van een woning bewaard gebleven. Deze woning staat haaks op een grote schuur uit 1914, die in hetzelfde jaar is verbouwd. Via Kadaster Archiefviewer, oude ansichtkaarten en foto’s en een kleine aantekening in het bedrijfsarchief van Brouwers Stalinrichtingen zijn we tot de conclusie gekomen dat deze schuur waarschijnlijkheid in 1931 een rechte achtergevel heeft gekregen en is voorzien van een hijsinstallatie en een hooiluik. Hiermee is het beeld van een Amerikaanse boerderij compleet. In 2015 wordt de boerderij door brand verwoest. Enkele jaren daarna worden de restanten opgeruimd en herinnert niets meer aan deze bijzondere Amerikaanse boerderij.

Feanwâlden, Bûtefjild 34 en 36 

De NV Ontginningsmaatschappij “De Drie Provinciën” brengt aan de noordkant van Feanwâlden, het Bûtefjild,  het doorvervening vergraven gebied in cultuur. Dit vindt plaats vanaf het eind van de jaren twintig en in het begin van de jaren dertig van de vorige eeuw. In dit Bûtefjlid laat zij vier boerderijen van het zogenaamde gelede type bouwen. Twee hiervan, Bûtefjild 34 en Bûtefjild 36 worden in respectievelijk 1954 en 1963 verbouwd tot Amerikaanse boerderij. Bij Bûtefjild 34 is dit vrij eenvoudig omdat deze boerderij al vanaf de bouw in 1932 een hooischuur met rechte opgaande wanden heeft. In het bedrijfsarchief van  de firma L.S. Brouwers uit Minnertsga/Leeuwarden hebben we een schetstekening gevonden met daarop aangegeven hoe de hooitakel met rails en buitendeuren moet worden geïnstalleerd evenals de bon van het geleverde materiaal. De boerderij is omstreeks 2010 afgebroken.

De er naast gelegen boerderij Bûtefjild 36 is gebouwd in 1933. Deze grote boerderij had twee veestallen naast elkaar met er achter, zoals gebruikelijk bij een gelede boerderij, de hooischuur. In 1963 heeft er een ingrijpende verbouwing plaats gevonden. De twee daken boven de veestalling maken plaats voor één dak dat even hoog is als het dak van de hooischuur. Met deze ingreep  worden er drie nieuwe hooivakken op de zolder boven het vee geschapen Aan de achterkant van de hooischuur, die al een vrij hoge rechte achtermuur heeft met een wolfdak, wordt een Amerikaanse installatie aangebracht voor het ophijsen van het hooi en kan de deur voor de hijsinrichting redelijk eenvoudig in dit dakvlak worden aangebracht. Zo is ook van deze gelede boerderij een Amerikaanse boerderij gemaakt. De boerderij staat er nog en is in gebruik als woonboerderij.

De Amerikaans verbouwde boerderij op Bûtefjild 36 te Feanwâlden.

Eén Amerikaanse hooi- en graanschuur
Bij Minnertsga is in 1923 een gelede boerderij gebouwd met een Amerikaanse schuur. Opdrachtgever is het Sint  Anthony Gasthuis uit Leeuwarden. Architect is de ‘huisarchitect’ van het Gasthuis Willem Cornelis de Groot. Naast de Amerikaanse hooischuur zien we op de bouwtekening van deze boerderij dat in de Hollandse stal Amerikaanse hangbeugels zijn getekend. Deze boerderij is in 1942 grotendeels afgebrand. Het woonhuis bleef behouden en ook hier is de boerderij op de oude fundamenten in hetzelfde jaar weer opgebouwd met een Hollandse stal met een Amerikaanse hooi- en graanschuur. Het Sint Anthony Gasthuis geeft aan architect Melle Oenes Meek uit Leeuwarden opdracht voor het maken van het bestek, de bouwtekeningen en de bouwbegeleiding. Vanwege de Tweede Wereldoorlog is er materiaalschaarste, vooral aan hout. De hooi- en graanschuur wordt weer als een Amerikaanse schuur opgebouwd nu met geheel gemetselde rechte voor- en achtermuren onder een zadeldak. Voor de binten wordt gebruik gemaakt van bintwerk uit een bij Achlum afgebroken boerderij.

 
Minnertsga, de hooi- en graanschuur naar Amerikaanse snit, zoals die er na de bouw in 1923 uitzag.

Twee Amerikaanse boerderijen buiten Fryslân
Via de familie Van der Werf van de Amerikaanse boerderij bij Scharsterbrug komen we op het spoor van de Amerikaanse boerderij in Haren bij de stad Groningen. Door oplettend speurwerk van Hans komen we er achter dat er ook een bij Apeldoorn moet zijn geweest. Hoewel deze twee buiten onze provincie liggen, menen we er toch goed aan te doen hen in ons boek op te nemen omdat ze terug grijpen op de Friese Amerikanen.

Haren, Rijksstraatweg 73
In augustus hebben we deze boerderij bezocht,gelegen aan de Rijksstraatweg te midden van imposante villa’s. Van te voren is de bouwtekening bij de gemeente Groningen opgevraagd, is er intensief telefonisch contact geweest met de eigenaar Henk van Hemmen en hebben we foto’s van de boerderij laten maken. Deze boerderij, gebouwd  in 1926, is heel bijzonder  vanwege het  feit dat deze qua type nogal afwijkt van de Amerikaanse boerderijen die er op dat moment al in Fryslân zijn gebouwd. Bijzonder is ook het feit dat de boerderij nog steeds in zijn oorspronkelijke situatie wordt gebruikt voor het ’s winters stallen en melken van de 41 koeien. In de zomer lopen ze in het land en worden daar gemolken. Veel van de oude stalinrichting en hijsinstallatie, destijds geïnstalleerd door de firma L.S. Brouwers uit Minnertsga, is bewaard gebleven.

 

De Amerikaanse boerderij te Haren bij Groningen.

Apeldoorn, Het Loo
n 1931 laat Koningin Wilhelmina bij paleis Het Loo in Apeldoorn een Amerikaanse boerderij bouwen. De nieuwe boerderij komt op de fundamenten van de in juli 1930 afgebrande voorganger. Ook hier hebben we te maken met een heel bijzondere boerderij. Het gebouw krijgt de vorm van een stelpboerderij met een Hollandse stal voor 2 x 15 koeien met de hooiopslag boven deze stal. Aan de achterzijde van de boerderij kan het hooi met een hijsinstallatie omhoog gehesen worden.  Aan de voorkant van de boerderij zijn de ruimtes voor de zuivelbereiding:  de melkkamer, het karnvertrek met eronder de melkkelder. Hier bevindt zich ook het ketelhuis en het ‘voederlokaal’. De woning bevindt zich niet in de boerderij maar er dicht bij. In 1982 wordt de boerderij afgebroken.

 

 De Koninklijke Boerderij van Amerikaans model bij paleis Het Loo

Hans de Haan, haanshoeve@hotmail.com tel. 0513-438007
Jacob van der Vaart, j.vaart@hetnet.nltel. 0513-412217

Gepubliceerd: dinsdag 20 oktober 2020